ENIGMA OP ZEE

Doordat de Duitse marine van tactiek veranderde ontstond er een levensgevaarlijke situatie voor de geallieerde konvooien op de Atlantische oceaan.

Het was van groot belang om de transporten over zee uit de klauwen van de U-boten te houden. Informatie van Bletchley Park was hierbij van doorslaggevend belang.

U-BOOT AANVAL

Aanvankelijk pleitte Admiraal Karl Dönitz, bevelhebber van de Kriegsmarine voor een vloot van zeker 300 U-boten als speerpunt van dit krijgsmachtonderdeel. Zij zouden gebruikt worden om een blokkade rond Groot-Brittannië te creëren in geval van oorlog. Ondanks dat Dönitz in zijn voornemen gesteund werd door zijn meerdere, Admiraal Raeder, wees Hitler hun voorstel af met als reden dat er met de Britten geen oorlog zou komen. Speerpunt van de Kriegsmarine waren en bleven de Slagschepen. De U-boot vloot van Dönitz bestond zodoende uit maar 57 schepen.

Toen Nazi-Duitsland Polen binnen viel verklaarde, op 3 september 1939, Groot-Britannië Duitsland de oorlog. De vloot van de Royal Navy vormde een groot propleem voor Dönitz. Deze was nagenoeg tien keer zo groot als die van de Kriegsmarine. Nadat meerdere oorlogsbodems van de Kriegsmarine tot zinken waren gebracht kreeg deze dan ook andere taken toebedeeld. Hoofddoel werd nu het vernietigen van geallieerde konvooien. Dönitz kreeg de beschikking over een groter aantal U-boten en kreeg daar toch de kans om de door hem bedachte tactiek, de 'Rudel Taktik' of Wolfpacks in praktijk te brengen. De Rudel Taktik wierp al snel zijn vruchten af. De U-boten speurden ieder afzonderlijk naar konvooien. Wanneer er een konvooi werd gelokaliseerd werd dit niet aangevallen, maar geschaduwd. Andere U-boten werden via radioberichten naar het konvooi geleid. Als alle U-boten verenigd waren werd door middel van een gezamenlijke aanval het konvooi tot zinken gebracht. Deze tactiek was zo succesvol dat het bijna de oorlog in het voordeel van de Duitsers besliste. De schepen van de geallieerden werden sneller tot zinken gebracht dan dat ze vervangende konden bouwen. De Rudel Taktik kon alleen slagen als de communicatie tussen de verschillende U-boten optimaal was. Om de benodigde berichtgeving te coderen maakte de Kriegsmarine gebruik van de Enigma machine.

Schematische weergave van de Rudel Taktik

dolphin sleutel

Het was voor de geallieerden bittere noodzaak om vat te krijgen op de U-boten die de haast oneindige Atlantische Oceaan onveilig maakten. De fanatieke codebrekers die in Bletchley Park, Engeland, uit alle macht probeerde de Enigma codesleutels te breken van de Duitse Wehrmacht, Luftwaffe en Kriegsmarine was onderverdeeld in verschillende secties die in het geheim werkten aan diverse codes van de Duitse legeronderdelen. Elke sectie werd genoemd naar de barak of hut waarin ze was ondergebracht. Zo coördineerden Hugh Alexander en Alan Turing in Hut 8 het offensief op de codes van de Kriegsmarine.

Aanvankelijk werden de berichtgeving van de U-boten versleuteld met de Enigma M3. Deze was uitgerust met 3 rotors. De M3 was hetzelfde als de Wehrmacht en Luftwaffe Enigma. De Kriegsmarine had echter de beschikking over een set van acht rotors, waar normaal een set van vijf werd gehanteerd. In het begin werden de berichten gecodeerd met de Heimish code sleutel. Dit gold voor U-boten en oppervlakteschepen die voeren in de Duitse territoriale wateren en op de Atlantische Oceaan. Deze sleutel, bij de Engelse codebrekers bekend als Dolphin, was de voornaamste sleutel van de Kriegsmarine. Daarnaast had de Kriegsmarine had nog enkele sleutels in gebruik op hun andere werkterreinen. Door het enteren van de U-33 begin 1940 wist de Royal Navy beslag te leggen op 2 van de 3 aanvullende Rotors. De derde rotor werd bemachtigd in augustus van dat jaar. Zelfs hiermee slaagden de codebrekers er niet in om de Dolphin sleutels breken.

Om Dolphin te breken was het noodzakelijk om over de combinatie van de gebruikte rotoren te beschikken. Deze werden echter elke dag veranderd. Mijn kon de combinatie achterhalen door het gebruik van cribs. Deze werden voor de M3 Enigma tot midden 1941 slechts zelden gevonden.

Het was ook van groot belang om de instelling van de rotors aan het begin van het bericht te kennen. De procedures die de Kriegsmarine hanteerde waren veel ingewikkelder dan die van de Wehrmacht en Luftwaffe. Bij de Kriegsmarine werden de berichtsleutels uit speciaal daarvoor beschikbaar gestelde codeboeken gehaald. Daarbij komt nog dat voor het coderen van berichtsleutels van gewone berichten, Kurzsignalen en weerberichten elk een eigen procedure werd gehanteerd. Slechts zelden lukte het de codebrekers om berichten versleuteld met de ingewikkelde Dolphin sleutel te kraken. Meestal tastte men in Blatchley Park echter in het duister.

Station-X(Bletchley Park) Hut 8

dolphin gebroken

Bij de haast onmogelijke opgave om Dolphin te kraken werden de geallieerden, tot hun verbazing, een handje geholpen door de Kriegsmarine zelf. De kentering kwam toen meerdere codeboeken op slinkse wijze in handen van de geallieerden kwamen. Op 9 mei 1941 werd een Kurzsignal codeboek buit gemaakt toen de U-110 van Kaptitänleutnant Lemp werd overmeesterd. Het codeboek bevatte een schat aan informatie waarmee nieuwe technieken konden worden ontwikkeld om Dolphin te breken. Het enteren van een U-boot bracht grote risico’s met zich mee, Bovendien mochten de Duitsers er geen lucht van krijgen. Harry Hinsley, werkzaam als codebreker in Bletchley Park, kwam erachter dat de codeboeken die gebruikt werden op de zwaar bewapende U-boten ook gebruikt werden op onbeschermde Duitse vissersboten die uitgerust waren als weerschepen. Op 7 mei 1941 werd het weerschip München ten zuidoosten van IJsland overmeesterd door de HMS Somali. Op 28 juni werd in de Noordelijke IJszee het weerschip Lauenburg aangevallen en overmeesterd door de HMS Nigeria, in samenwerking met de HMS Tartar, de HMS Bedouin en de HMS Jupiter. De München en de Lauenburg werden tot zinken gebracht, maar niet voordat een enterploeg de Wetterkurzschlüssel codeboeken had weten te bemachtigen. Bij de Kriegsmarine werd er van uitgegaan beide schepen op zee verloren waren gegaan.

Intussen kreeg men het in Hut 10, waar men tot taak had de weercodes aan te vallen, voor elkaar om de handmatige versleuteling te breken die toegepast werd voor de weerrapporten bedoeld voor de Kriegsmarine. Deze rapporten kwamen in eerste instantie van de weerschepen en werden verstuurt als Wetterkurzsignalen. Deze weerrapporten werden daarna door de Kriegsmarine voor de U-boten gecodeerd. Een weerrapport werd eerst met de WetterKurzschlüssel omgezet om het vervolgens te versleutelen met de Enigma. Een Wetterkurzsignal was steets uit hetzelfde aantal letters opgebouwd die ieder voor een bepaalde weersomstandigheid of waarde stonden. Nu de meteorologische rapporten van de Kriegmarine, gebroken konden worden door Hut 10 en bekend was in welke codes zij vervolgens werden omgezet, kon Bletchley Park vermoeden wat de klare (onvercijferde) tekst in het originele Wetterkurzsignal aan de U-boot was. Deze slimme truc leverde uiteindelijk veel nuttige cribs op om de Dolphin sleutels te breken met behulp van de Bombes.

Wanneer er geen cribs voorhanden waren gingen de codebrekers soms over op de methode Tuinieren. Bij dropten(dit werd planten genoemd) Britse bommenwerpers zeemijnen op van tevoren bepaalde plaatsen. U-boten die deze mijnen zagen zonden waarschuwingsberichten. Deze berichten en berichten over het opnieuw vrijgeven van de vaarroutes werden vaak met Enigma en met handmatige Werftschlüssel vercijferd. Nadat Blechtley Park de Werftschlüssel had gebroken had men dus de beschikking over een gedecodeerde versie en een met Enigma versleutelde versie van deze berichten. Dit zorgde weer voor de benodigde cribs om Dolphin te breken. Bletchley brak nu voortdurend de U-boot berichten, waardoor hun aantallen en locaties bekend werden. Deze informatie gaf de Admiraliteit de kans om de routes van Geallieerde konvooien aan te passen om de U-boten uit de weg te gaan. De omstandigheden leken nu erg rooskleurig...

Een Enigma M4(met 4 rotors) en een Enigma met 3 rotors

shark sleutel

Admiraal Dönitz kreeg argwaan doordat de resultaten van zijn U-boot tactiek alsmaar slechter werden. Ondanks dat de Abwehr, de Duitse inlichtingendienst, bij herhaling benadrukte dat Enigma onbreekbaar was, gaf hij opdracht om de veiligheid van Enigma te verbeteren. Dönitz had het vermoeden dat spionage de wekelijke oorzaak was. Met cryptoanalyse van het berichtenverkeer hield hij geen rekening. Op 1 februari 1942 werd het beruchte Enigma M4 model met vier rotors in gebruik genomen. Voor dit type waren nieuwe codesleutels ontwikkeld onder de naam Triton. De nieuwe gecompliceerde code kreeg in Bletchley Park de codenaam Shark (haai). Het bracht de codebrekers in één klap terug bij af. Bletcheley Park was niet langer instaat om het U-boot radioverkeer te breken en kon dus onmogelijk bepalen waar de U-boten zich ophielden. Tot overmaat van ramp waren een maand eerder nieuwe Wetterkurzschlüssel codeboeken geïntroduceerd, waardoor de codebrekers ook van de broodnodige cribs verstoken bleven. De Kriegmarine gaf de lente van 1942 de naam "Glücklichen Zeiten" omdat de geallieerde verdediging compleet stuurloos was geworden werd en een enorm tonnage aan schepen tot zinken gebracht. Voor de U-boot bemanningen waren het niet bepaald “Glücklichen Zeiten”. Zij voerden hun taken uit onder uiterst gevaarlijke omstandigheden. Omstandigheden die menig bemanningslid met de dood moest bekopen.

Tien maanden met enorme verliezen verstreken voordat het de codebrekers van Bletchley lukte om de de Shark code te kraken. Dit succes was gebaseerd op meerdere meevallers. Cruciaal voor het breken van de Shark sleutel waren de WetterKurzschlüssel codeboeken en het Kurzsignalheft die werden bemachtigd bij het enteren van Kapitänleutnant Hans Heidtmann's U-559 door de Britse destroyer HMS Petard op 30 oktober 1942. Na de U-boot onder zwaar vuur van de door HMS Petard kwam te liggen verliet de bemanning de U-559. Drie Britse zeelieden bereikte zwemmend de zinkende U-boot en wisten de codeboeken in handen te krijgen. Twee van hen ondernamen daarna nog een poging om ook de Enigma M4 te bemachtigen, maar gingen samen met de U-boot ten onder. Met behulp van het buitgemaakte materiaal lukte het in Bletchley Park om de Shark-codes te breken. Op 13 december 1942, Nadat de U-boten ruim tien maanden lang vrij spel hadden kon Bletchley Park eindelijk weer posities van U-boten doorgeven aan de Admiraliteit.

Door het breken van verschillende belangrijke berichten kwamen de codebrekers erachter dat men binnen het netwerk van U-boten de weerberichten, gecodeerd met de WetterKurzschlüssel, codeerde met de Enigma M4 in de simpeler te breken M3 instelling (de vierde rotor werd ingesteld op de A-positie met ringinstelling A). Dit gebeurde onder andere om te kunnen communiceren met de weerschepen die de M3 gebruikten. De 3-rotor Bombes, hadden in de regel minder dan 24 uur nodig over om de Enigma M3 te breken, terwijl voor de M4 sleutels ongeveer 20 dagen nodig waren. Deze ontdekking vormde zo een enorme tijdswinst. Met behulp van de gekraakte meteorologische rapporten van Hut 10 en de in beslag genomen Wetterkurzschlussel waren de van codebrekers van Hut 8 instaat om de Shark code doorlopend te breken. Toen in maart 1943 de nieuwe editie van de Wetterkurzschlüssel actief werd was het tijdelijk niet mogelijk de Shark code te breken. Gelukkig bood het Kurzsignalheft van U-559 een andere manier om naar cribs te speuren met als gevolg dat Station X binnen enkele dagen de Shark sleutel weer kraakte. Vanaf dat moment hadden de codebrekers, op een paar korte periodes na tot het eind van de oorlog voortdurend controle over de Shark sleutel.

Kistje met de rotors voor de Enigma M4

KURZSIGNALEN

Op de U-boten had ook de beschikking over het Kurzsignalheft om berichten aan o.a. konvooien te vercijferen. Kurzsignalen waren codes waarin veel voorkomend vakjargon van de Kriegsmarine werd omgezet, waarna ze werden versleuteld met de Enigma machine. Deze codes met hun betekenis stonden in het Kurzsignalheft. UGKU was bijvoorbeeld het Kurzsignal voor: contact met konvooi. Aangevallen door een vliegtuig werd: HKJL. Ontmoeting voor bevoorrading op kwadraat… werd omgezet in KLUG. Bij de Kriegsmarine werd er vanuit gegaan dat door het hanteren van Kurzsignalen de Geallieerden de hierdoor kortere berichten moeilijker peilen met hun High Frequency Direction Finding (HF DF), ofwel Huff Duff zenders. Bijkomstigheid was dat er in dergelijke berichten geen zinvolle tekst stond, waardoor er geen cribs gevonden konden worden. Ook werden bij het gebruik van de bombes geen zinsdelen gevonden, waardoor de juiste sleutel niet gevonden werd. Daarbij komt nog dat het omzetten van zinsdelen in een korte vierlettercombinatie de Enigma berichten aanzienlijk korter maakte. Minder vercijferde tekst betekent minder informatie voor de codebrekers. Dit bracht de Kriegsmarine, zo zagen ze dat zelf, niets dan voordelen. Maar…

Het hanteren van de Kurzsignalen zorgde voor herkenbare patronen in de Enigma-berichten. Als een konvooi een U-boot naderde was het onderschepte bericht naar alle waarschijnlijkheid een contactbericht. Ook was het mogelijk dat waarnemingen van verkenningsvliegtuigen de mogelijke inhoud van een bericht verklaarden. De op deze wijze verkregen informatie werd in Bletchley Park gelinkt aan positiebepalingen verkregen via HFDF of verkenningsrapporten, waardoor men meende te weten wat voor bericht er verstuurd was en van welke U-boot het kwam. Samen met geconfisqueerde Kurzsignalheft codeboeken kregen de codebrekers een goed vermoeden over de inhoud van de berichten. Hierdoor vond men weer de nodige cribs op die werdem ingegeven in de Bombes. Inmiddels werd er ook gewerkt aan nieuwe Bombes, die speciaal voor het breken van de Enigma M4, werden ontworpen. Rond juni 1943 werden de eerste 4-rotor Bombes in gebruik genomen en tegen het einde van dat jaar beschikte de Amerikaanse OP-20-G(De Amerikaanse codebrekers) ook over ongeveer 50 Bombes. Vanaf de herfst van 1943 werden de Shark berichten gewoonlijk binnen de 24 uur gekraakt.

Kurzsignal codeboek van 1944  en vooraanzicht bombe(replica)

u-boten overwonnen

Het beschikken over Ultra informatie wierp voornamelijk vruchten af om controle te krijgen op de uiterst belangrijke Atlantische Oceaan. Na de nodige aanloopproblemen werd het breken van de Kriegsmarine codes voor Bletchley Park een routineklus. Doordat de posities van de U-boten bekend waren kon men de konvooien er simpelweg omheen te laten varen. De duikbootoorlog was definitief in het voordeel van de geallieerden beslist. Buiten een paar korte periodes werd alle Duitse radioverkeer onderschept door een groeiend aantal afluisterstations, Y-stations genoemd, De opgevangen berichten werden ontcijferd in Bletchley Park, waar tijdens de hoogtijdagen meer dan 7000 mensen werkten. Doordat er vrijwel geen geallieerde schepen meer verloren gingen ontstond er de mogelijkheid om actief op U-boten te jagen. De elite van de Kriegsmarine werd gedecimeerd. De tol die de U-boot bemanningen hiervoor moesten betalen was zeer hoog. Ongeveer 700 U-boten werden vernietigd, waarbij 30.000 bemanningsleden het leven lieten.

Het Duitse commando ging ervan uit dat deze verliezen het gevolg waren van de invoering van betere geallieerde opsporingsmethodes zoals ASDIC sonar, speciale vliegtuigen voor het opsporen onderzeeërs en het escorteren van konvooien door destroyers, de duikbootjagers die zoveel angst inboezemden. Deze veronderstelling was slechts gedeeltelijk juist, maar ze hadden er geen idee van dat hun met Enigma versleutelde radioverkeer werd gekraakt. Hoewel het Enigma toestel zeer degelijk ontworpen was, en in die tijd zeker niet te breken was, maakte de zwakke plekken in verzendingsprocedures en tactische fouten de Kriegsmarine kwetsbaar. Enigma bleef gedurende de hele oorlog in dienst binnen alle onderdelen van de krijgsmacht met de vernietiging van Nazi-Duitsland als gevolg.